Instrumenten reinigen, ontsmetten en steriliseren – tips, deel 1

Instrumenten reinigen: we krijgen heel veel vragen over het reinigen, ontsmetten en steriliseren van instrumenten en medisch materiaal. Dit is een uitgebreid onderwerp waar we 3 verschillende BLOG-berichten zullen aan wijden.

Deel 1 – instrumenten reinigen en ontsmetten: theorie en praktijk aan de hand van enkele producten en toestellen die wij hiervoor aanbevelen.
Deel 2 – instrumenten steriliseren: welk toestel te kiezen en de wettelijke aanbevelingen bij deze keuze.
Deel 3 – instrumenten steriliseren in praktijk: De verschillende stappen en het materiaal dat ervoor kan gebruikt worden.

De onderstaande procedures voor het reinigen, ontsmetten en steriliseren van instrumenten en medisch materiaal zijn vooral bedoeld voor individuele huisartsen en thuisverpleging. Grotere groeperingen, groepspraktijken of instellingen zullen aangepaste handelingen en procedures moeten uitwerken.

Medische instrumenten: herbruikbaar of wegwerpmateriaal?

Instrumenten kunnen we onderverdelen in 2 categorieën: herbruikbaar en wegwerpmateriaal (eenmalig gebruik).
Bij aanwending van herbruikbaar materiaal is de toepassing van aangepaste onderhoudsprocedures verplicht. Hierbij zal men rekening houden met type materialen en vormgeving. Het vereiste veiligheidsniveau (ontsmetting of sterilisatie) van het materiaal hangt af van zijn gebruik en van de procedures waarvoor het wordt gebruikt. Materiaal voor eenmalig gebruik mag onder geen enkele voorwaarde worden hergebruikt.

Medische instrumenten voor eenmalig gebruik

Er bestaan twee categorieën wegwerpmateriaal, ofwel rein materiaal, ofwel steriel materiaal. Voor deze laatste categorie moet de vermelding van de “steriliteit” duidelijk op de verpakking worden aangebracht. Bij het gebruik dient erop te worden toegezien dat deze verpakking intact is (noch vochtig, noch gescheurd, noch beschadigd) en de vervaldatum niet verstreken is. Materiaal voor eenmalig gebruik mag nooit worden hergebruikt, noch gereinigd, noch ontsmet, noch opnieuw gesteriliseerd. De reinigings- en/of ontsmettingsproducten kunnen het materiaal beschadigen en de steriliserende agentia kunnen op de materialen worden geabsorbeerd wat leidt tot de vorming van eventueel toxische producten en verandering van de fysische integriteit en de functionaliteit van het materiaal. Na gebruik moeten de hulpmiddelen voor eenmalig gebruik overeenkomstig de vigerende gewestelijke wetgevingen worden verwijderd. Het materiaal voor eenmalig gebruik is gemakkelijk herkenbaar door het volgende symbool op de verpakking:

Herbruikbare medische instrumenten

Herbruikbare instrumenten reinigen moet minstens gebeuren tussen het gebruik bij verschillende patiënten. Eventueel is, afhankelijk van de toepassing, ontsmetten of sterilisatie noodzakelijk.

Instrumenten kunnen immers ingedeeld worden in drie groepen in functie van het gebruik van het instrument en het daaraan gekoppelde risico van overdracht van infectueuze agentia. Deze indeling vormt een leidraad voor de toe te passen onderhoudsprocedures.

Niet-kritisch materiaal:

Hieronder groeperen we materialen en instrumenten die enkel in aanraking komen met een intacte huid.

Voorbeelden: stethoscoop, reflexhamer, verbandschaar, oorspuit (tenzij na gebruik bij patiënt met otitis externa).
Onderhoudsprocedure: zorgvuldig reinigen en goed drogen.

Semi-kritisch materiaal:

Deze categorie omvat materialen en instrumenten die bij gebruik in contact komen met slijmvliezen of niet-intacte huid. Voorbeelden: keelspiegel, neusspeculum, cerumenhaakje, tekenpincet, enz.

Onderhoudsprocedure: deze materialen moeten goed gereinigd worden, idealiter gedroogd en vervolgens gesteriliseerd of ontsmet worden. Dit materiaal moet vrij zijn van alle micro-organismen, alleen een klein aantal gesporuleerde bacteriën mag aanwezig zijn.

Kritisch materiaal:

In deze groep plaatsen we de materialen en instrumenten die gebruikt worden om ingebracht te worden in een steriele lichaamsholte of in contact komen met steriel weefsel.

Voorbeelden: instrumenten gebruikt bij kleine chirurgische interventies, scherpe lepel, speculum, naaldvoerder, enz.
Onderhoudsprocedure: deze instrumenten reinigen moet grondig gebeuren. Vervolgens moeten ze gedroogd en gesteriliseerd worden. Dit materiaal moet volledig vrij zijn van micro-organismen (afwezigheid).

Reiniging van medische instrumenten

Reiniging is het verwijderen van zichtbaar vuil en (on)zichtbaar organisch materiaal om te voorkomen dat micro-organismen zich kunnen handhaven, vermeerderen en verspreiden.
Alle herbruikbare instrumenten moeten na elk gebruik gereinigd worden, ook wanneer nadien desinfectie of sterilisatie volgt.

Ieder decontaminatieproces, dus ook desinfectie en sterilisatie, begint met reiniging (= verwijderen, niet doden).
Reiniging is om de volgende redenen belangrijk:

Reiniging verlaagt het aantal micro-organismen, waardoor desinfectie en sterilisatie betrouwbaarder worden.
Vuilresten vormen een voedingsbodem voor micro-organismen en kunnen zorgen voor een verhoogde initiële contaminatie.
Organisch materiaal (slijm, bloed, pus) ‘beschermt’ micro-organismen tegen de dodende werking van hitte en chemicaliën.
Vuil kan worden gefixeerd, waardoor het moeilijk of helemaal niet meer te verwijderen is.
Het instrumentarium kan corroderen als u het steriliseert terwijl er nog vuilresten op aanwezig zijn.

Er zijn 3 reinigingsmethodes:

1. Machinale reiniging

De instrumenten worden machinaal gereinigd in een instrumentenwasmachine. Aangezien dit voornamelijk de methode is die in ziekenhuizen van toepassing is, zullen we hier niet verder op ingaan.

2. Ultrasone reiniging

We verwijzen voor deze toestellen naar onze website: https://www.deforcemedical.be/nl/catalogus/ultrasonnereiniger

Het ultrasoontoestel is een nuttig hulpmiddel voor het losmaken van verontreiniging op moeilijk bereikbare plaatsen voor waterstralen en borstels. Ook voor mechanisch kwetsbare instrumenten (microchirurgie, tandheelkundige instrumenten) zijn ultrasoonbehandelingen aan te bevelen. Ga wel voordien steeds na of de te reinigen instrumenten en medische hulp- middelen compatibel zijn met een ultrasoonbehandeling (conform de voorschriften van de fabrikanten).

Ultrasoon reiniger medische instrumenten

Bekijk hier onze modellen ultrasoonreinigers

Voor een optimale ultrasone werking moeten de volgende punten in acht worden genomen:

Het ultrasoonbad moet volgens de aanwijzingen van de fabrikant worden gevuld.
Aan het water moet een geschikt reinigings- en/of desinfectiemiddel (CE klasse IIb conform de Europese richtlijn 93/42/ EEG) worden toegevoegd.
De concentratie, de temperatuur en de tijd van de ultrasoonbehandeling moeten volgens de aanwijzingen van de fabrikant op elkaar zijn afgestemd.
Het bad kan het beste met warm water (40°C en 45°C) worden gevuld. De waterkwaliteit (minimum verzacht water) is van groot belang voor de kwaliteit van de behandeling en de levensduur van de instrumenten. Temperaturen boven 50 °C kunnen bloedincrustaties door eiwitdenaturatie tot gevolg hebben.
Het vervangen van het water in het ultrasoonbad dient tijdig te gebeuren om de werking niet te beïnvloeden, met een minimum van 1x per dag. De frequentie varieert tussen 35 en 80 kHz in functie van het te reinigen en ultrasoneren medisch hulpmiddel. Bij een lage frequentie zijn de cavitaties groter en het effect krachtiger. Omgekeerd verkleint een hoge- re frequentie de afmeting van de cavitaties en dus het risico op degradatie van fragiele medische hulpmiddelen. De behandelingsduur met ultrasoongolven varieert tussen 3 en 5 minuten afhankelijk van de kracht van de elektroden, het aantal elektroden en de frequentie van de golven. Hoe hoger de frequentie, hoe langer de duur.
Belangrijk is dat alle delen van de instrumenten bereikt worden bij het reinigen. Daarom verdient het aanbeveling om naaldvoerders, scharen, tangen, enz. in geopende toestand te behandelen.

Praktisch: onze aanbeveling is om in het ultrasoontoestel gebruik te maken van volgend reinigings– en pré-desinfectiemiddel Aniosyme X3

Dit desinfectiemiddel voldoet volledig aan de richtlijnen (CE klasse IIb conform de Europese richtlijn 93/42/EEG).

Dit product moet verdund gebruikt worden. Verdunning 0,5%. De fles van 1 liter is voorzien van een handige doseerdop: 1 dop van 25 ml is dus te gebruiken voor 5 liter water.
De aanbevolen onderdompelingstijd in het ultrasoonbad bedraagt 5 minuten.
Nadien het medisch hulpmiddel of de instrumenten zorgvuldig afspoelen met leidingwater (van goede micro-biologische kwaliteit).

Vervolgens :

Niet-kritisch materiaal: het medisch hulpmiddel of instrument goed afdrogen met een proper doek.
Semi-kritisch of kritisch materiaal: verder gaan naar de volgende fase : desinfectie (zie verder).

3. Handmatige of manuele reiniging

De instrumenten reinigen met een borstel, in een oplossing met een detergent. Er wordt zoveel mogelijk on- der het wateroppervlak geborsteld om spatten te voorkomen. Persoonlijke beschermingsmiddelen zoals een overschort, (huishoud)handschoenen en een oogbescherming (spatbril) dienen hierbij te worden gedragen. Door het gebruik van een borstel met lang heft kunnen prikongevallen beter vermeden worden.

We gaan ervan uit dat dit in een standaard individuele huisartspraktijk of thuisverpleegpraktijk 1x per dag gebeurd. Verzamel het te reinigen materiaal in een afgesloten bak. We verwijzen hiervoor bijvoorbeeld naar volgende bakken:

Belangrijk is dat alle delen van de instrumenten bereikt worden bij het reinigen. Daarom verdient het aanbeveling om naaldvoerders, scharen, tangen, enz. in geopende toestand te behandelen. Haal bepaalde instrumenten uit elkaar indien nodig.

Praktisch: onze aanbeveling is hier opnieuw om gebruik te maken van volgend reinigings– en pré-desinfectiemiddel Aniosyme X3

Dit desinfectiemiddel voldoet volledig aan de richtlijnen (CE klasse IIb conform de Europese richtlijn 93/42/EEG).

Volg volgende stappen :

Medische instrumenten reinigen of desinfecteren

Voor niet-kritisch instrumentarium is dit de laatste stap: afdrogen met een proper doek en het materiaal opbergen.

Desinfectie is het verminderen van het aantal micro-organismen (bacteriën, schimmels of virussen) op (materiaal) oppervlakken, intacte huid en slijmvliezen. Door desinfectie moet het aantal micro-organismen een aanvaardbaar geacht niveau bereiken. Het proces van desinfectie begint altijd met reiniging. Beperk desinfectie tot situaties waarin steriliteit niet noodzakelijk is, maar waarin reiniging alleen het besmettingsniveau niet genoeg reduceert, bijvoorbeeld wanneer ergens bloed op is gespat of bij besmetting met materiaal waarin bloed zichtbaar is (semi-kritisch instrumentarium). Het effect van desinfectie ligt tussen steriliseren en reinigen in. In een optimaal proces worden alle vegetatieve micro-organismen gedood, maar bacteriesporen zullen overleven. Dat is voor semi-kritisch instrumentarium geen probleem, omdat intacte slijmvliezen meestal voldoende barrière vormen tegen sporen.

Om desinfectie te bekomen kan geopteerd worden voor volgende technieken:

1. Thermodesinfectie

Deze techniek verdient steeds de voorkeur maar is in een individuele huisartsenpraktijk of thuisverplegingspraktijk financieel te duur en praktisch niet haalbaar. Er wordt gebruik gemaakt van warm water (tussen 60 en 100°C). In een instrumentenwasmachine wordt thermische desinfectie gecombineerd met machinale reiniging. Volg de instructies zoals voorgeschreven door de fabrikant. Een huishoudelijke vaatwasmachine is niet geschikt voor deze toepassing.

2. Onderdompeling in een ontsmettingsmiddel

De onderdompeling wordt steeds voorafgegaan door een grondige reiniging. Gebruik enkel desinfectantia die wettelijk toegestaan zijn. Volg de voorschriften wat betreft verdunnen en doseren zoals vermeld op de bijsluiter of het etiket.

Praktisch: wij bevelen hier het gebruik van Steranios ontsmettingsmiddel voor medische instrumenten aan.

Dit is een kant en klare oplossing die dus niet meer moet verdund worden.

TRUE STORIES – De rubriek met waargebeurde verhalen

In de loop der jaren verzamelden we enkele verhalen die aantonen hoe het niet moet. Aangezien een mens altijd kan leren uit fouten willen we hierbij deze verhalen meegeven.

Op een dag kregen we de melding van een klant dat het duur chirurgisch instrumentarium na amper een half jaar gebruik aan het “wegteren” was. Er kwamen gaten in haar instrumenten, ze begonnen af te brokkelen. Na onderzoek over het onderhoud van de instrumenten bleek dat er een ontsmettingsmiddel werd gebruikt dat moest worden verdund. Die klant deed de aanbevolen verdunningsdosis x10 en liet de instrumenten 24 uur in een dergelijk bad liggen, terwijl de aanbevolen contacttijd voor dit product 15 minuten bedroeg. Lees dus steeds aandachtig de gebruiksaanwijzing van de producten die worden gebruikt voor reiniging en ontsmetting.
Tijdens een verkoopsbespreking in een huisartsenpraktijk werden we uitgenodigd in de keuken en kregen daar een koffie aangeboden. Die koffie kreeg plots een bittere nasmaak toen de vrouw des huizes binnen kwam en de vaatwas— die net aangaf klaar te zijn—begon te ledigen. In het bovenste vak bevonden zich vaginale specula tussen de tassen… We herhalen dus: een huishoudelijke vaatwasmachine is niet geschikt voor de reiniging van medische instrumenten en hulpmiddelen.

Lees binnenkort het vervolg op deze rubriek :
Deel 2 : STERILISEREN : Welk toestel te kiezen en de wettelijke aanbevelingen bij deze keuze.
Deel 3 : STERILISEREN in praktijk : De verschillende stappen en het materiaal dat ervoor kan gebruikt worden.